یه مسجد وسط دو تا مثلث اسیره

 

مقدمه

فلسطین سرزمینی است مقدس كه به لحاظ مقام و موقعیت مذهبی خاصی كه در میان مسلمانان و مسیحیان و یهودیان داشته و دارد ، به‏عنوان سرزمینی مقدّس مطرح شده و همواره در میان پیروان این ادیان از اهمیّت ویژه‏ای برخوردار بوده است. اما این سرزمین به‏ویژه شهر بیت‏المقدس كه به بركت وجود اماكن مقدسه‏ی بسیار در آن، قداست ویژه‏ای یافته است ، بیت‏المقدس یا قدس شریف، سرزمینی است كه در بین سه دین از ادیان بزرگ معاصر یعنی اسلام، مسیحیت و یهودیت كه دارای پیروان كلان در جهان هستند، اهمیت بسیار زیادی دارد و مقدس شمرده می‏شود. ویژگی كه برای بیت‏المقدس به لحاظ دینی می‏توان برشمرد این است كه هیچ نقطه‏ای در جهان از لحاظ تقدس مثل قدس نمی‏باشد حتی جایی مانند مكه یا مدینه، علی‏رغم همه تقدس و اهمیتی كه دارند، باز تنها در نزد پیروان اسلام محترم شمرده می‏شود. در حالی كه قدس برای هر سه دین بزرگ آسمانی دارای تقدس بوده و از اهمیت طراز اول در نزد آنان برخوردار است

این سرزمین و علی الخصوص شهر قدس تاكنون متحمل رنج و دشواری فراوانی شده است كه این قداست و همچنین این رنجهایی كه می كشد به نوعی باعث می گردد پیروان ادیان مختلف و علی الخصوص اسلام با این شهر و اماكن مختلفی كه قداست دارند آشنا بشوند .

در این مقاله بر آن شدیم تا ابنیه ی مقدسی كه در حرم الشریف واقع شدند را از لحاظ وضعیت بنا و همچنین تاریخ و چگونگی ساخت آن مورد بررسی قرار دهیم .

 

 

شهر قدس

شهر قدس در كشور فلسطین كنونی در طول 35 درجه و سیزده دقیقة شرقی گرینویچ و عرض 31 درجه و 47 دقیقة شمالی قرار دارد كه از اهمیت خاص برای مسلمانان جهان برخوردار است .

به لحاظ تاریخی، قدس از کهن ترین شهرهای جهان به شمار می رود بطوریکه عمر آن از (45) قرن فراتر است و مهد سه آئین آسمانی یهودیت، مسیحیت و اسلام محسوب می شود .

قدس در ادوار و اعصار به نام های متعددی شناخته شده و معروفترین آن، یبوس، إیلیا، کابتولینا، ، بیت المقدس، القدس، القدس الشریف است.

شهر بیت القدس به سه قسمت بیت المقدس شرقی ، بیت المقدس غربی و شهر قدیمی تقسیم می شود كه حرم الشریف در جنوب شرقی ترین قسمت شهر قدیمی قرار دارد .

 

 

حرم الشریف

در جنوب شرقی ترین قسمت شهر قدیمی منطقه ای ذوزنقه شكل مشاهده می گردد.

در داخل این محوطه اماكنی همچون قبة الصخره و مسجدالاقصی و سایر تاسیسات اسلامی بنا شده است كه آن منطقه حرم الشریف نامیده می شود . و تمامی صحن آن مأمن و حرم الهی محسوب می گردد .

 

ابعاد حرم الشریف بدین شرح است :

ضلع شمالی به طول 333 متر

ضلع شرقی به طول 486 متر

ضلع غربی به طول 560 متر

ضلع جنوب به طول 286 متر

مساحت حرم شریف بالغ بر 144هزار متر مربع است كه معادل یك ششم شهر قدیمی بیت المقدس می باشد . دیواز ضلع شرقی و همچنین قسمتی از دیوار ضلع جنوبی حرم الشریف همان حصار شهر قدیمی بیت المقدس می باشد .

در ضلع غربی حرم الشریف دروازه های زیر قرار دارند :

 باب المغاربه ــ دروازه مغربی هاـ (به دروازه نبی نیز معروف است) ، باب السلسله (به دروازه داوود هم موسوم است) ،باب المتوظأ ـ دروازه وضو دار ـ ( دروازه مطهر نیز گفته می شود ) ، دروازه القطاطین ،باب الحدید ، باب الناظر (به نامهای باب علاء الدین بصیری، باب میکائیل، باب الحبس و باب المجلس نیز شناخته می شود) ، باب الغوانمه ( باب الخلیل و باب الولید هم نامیده می شود)

در ضلع شمالی حرم نیز دروازه های باب العتم (معروف به دروازه شرف الانبیاء،‌ داوودیه و فیصل)، باب الحطه و باب الاسباط قرار دارد .

دروازه ی شرقی حرم الشریف نیز معروف به دروازه ی طلایی در دیوار شرقی حرم شریف واقع شده و حرم الشریف را به كوه زیتون (یا كوه طور) متصل می نماید

 اكثر مسلمانان جهت نماز گزاردن از درب های شمالی و یا باب المغاربه وارد حرم الشریف می شوند .

تمام دیوارهای  چهار طرف حرم الشریف با ارتفاع متوسط 10 متر و قطر زیاد از سنگ های بزرگ و سفید تراشیده شده اند .

در خارج از حرم قسمت شمالی محل سكونت مسلمانان بوده ، شمال غربی محله ی مسیحیان و در جنوب غربی حرم یهودیان سكونت گزیده بودند كه البته در سال های اخیر و با غصب رژیم صهیونیستی این موازنه و تقسیم بهم خورده و قسمت عمده ی بیت المقدس را یهودیان تشكیل می دهند و فقط در قسمت شرقی شهر بیت المقدس مسلمین دیده می شوند .

درب های ورودی حرم شریف كه توسط پادشاهان و سران ممالك اسلامی ساخته و اهداء می شده از چوب و آهن بسیار محكم و قطور با زنجیر و پاشنه های گردان و كندكاری و نجاری بسیار با شكوه و هنرمندانه پرداخته شده اند كه در برخی هنوز پا برجا مانده است به عنوان مثال درب بزرگ باب السلسه چهارمتر پهنا و هشت متر ارتفاع دارد و جلوی ان ساختمان یك سقاخانه ی سنگی با یك معماری هنرمندانه ساخته شده است كه بر بالای آن یك لوحه سنگی سیاه با یك خط عالی كنده كاری دیده می شود .

 حرم شریف دارای چهار مأذنه (گلدسته) به شرح ذیل می‎باشد:

•         گلدسته باب‎المغاربه واقع در گوشه جنوب غربی حرم شریف

•         گلدسته باب‎السلسله واقع در گوشه ضلع غربی حرم شریف و نزدیك به باب السلسه.

•         گلدسته باب‎الغوانمه  واقع در گوشه و كنج غربی حرم شریف.

•         گلدسته باب‎الاسباط واقع در گوشه ضلع شمالی حرم شریف.

در محوطه ی حرم الشریف درختان سرو تنومندی قرار دارند كه از چاه های آب حرم تغذیه می شوند .

امور اداری ومالی حرم شریف امروزه توسط سازمان اوقاف اسلامی تابع وزارت اوقاف و امور اماکن متبرکه اسلامی مستقر در امًان اداره می شود. دفاتر و مؤ سسات اداره اوقاف اسلامی چون، موزه اسلامی، کتابخانه مسجد الاقصی، مدارس علوم دینی الاقصی و دار القرآن کریم و حدیث شریف نبوی و……، که در محوطه حرم احداث شده اند، به محدوده حرم شریف ملحق شدند.

در منطقه ی حرم الشریف بناها و اماكن مقدس دیگری همچون مسجدالاقصی ، قبة الصخره ، قبةالسلسه و... وجود دارد كه سعی شده است در این مطلب بیشتر به وضعیت اماكن درون حرم الشریف بپردازیم 

 اولین مكانی كه در محوطه ی حرم الشریف چشمان را به خود خیره كرده توجهات را جلب می كند قبة الصخره نام دارد .

 

قبةالصخره

قبه : در زبان عربی به بنایی كه سقف آن گرد و بر آمده باشد می گویند (گنبد )

صخره :  در اینجا مقصود از صخره ، سنگی است كه برای ادیان مسیحیت، یهودیت و اسلام مورد احترام است و یهودیان (علیرغم اعتقاد قرآن و مسلمین معتقدند) این صخره همان كوه موریا ست كه بنا بر گفته ی تورات ، خداوند ابراهیم را امر بر قربانی كردن اسحاق بر این صخره نموده است .(1)

معروف است كه در شب معراج حضرت‏ محمد(ص) از روی این صخره به معراج رفتند. طول صخره از شمال به جنوب 5/17 متر و عرض آن از مشرق به مغرب سیزده متر و ارتفاع آن یك تا دو متر است.

 

گنبد طلایی درست بر روی صخره قرار گرفته است.  در صحن صخره، هشت چاه وجود دارد .

بنای قبة را كه بر روی این صخره واقع شده است توسط عبدالملك بن مروان در سال 691 میلادی ساخته شده است . عبد الملك برای اینكه بتواند هزینه و مخارج این عمارات را تأمین نماید، دستور داد خراج و مالیات هفت سال سرزمین مصر را به این كار اختصاص دهند.  اما در سال 1099 میلادی صلیبی ها آن را به كلیسا تبدیل نمودند و بر روی صخره، جایگاه قربانی كردن قرار دادند، اما صلاح الدین‏ ایوبی پس از فتح بیت المقدس آثار صلیبیون را از بین برد و گنبد را تزیین نمود و دیوارها را با سنگ مرمر پوشانید . پادشاهان ایوبی و ممالیك مصر و خلفای‏ عثمانی به تعمیر و مرمت ساختمان مسجد اهمیت فراوانی‏ دادند، چنانكه زیبایی های‏ هنر معماری اسلامی در مسجد به فراوانی دیده می‏شود .

قبة الصخره یكی از زیباترین اماكن مقدسه ی روی زمین است و از نظر سبك معماری، نقشه و ساختمان از معدود ساختمان های بی نظیر جهان محسوب می گردد، زیرا دارای سه شاخص عمده در ساختمان می باشد كه در دیگر مساجد و اماكن مقدسه مشاهده نمی گردد :

1- ساختمان كلاَ بر روی سكوئی ذوزنقه ای شكل واقع شده كه ابعاد آن عبارتند از :

ضلع شمالی 150 متر

ضلع جنوبی 125 متر

و اضلاع طرفین هر یك 160 متر

این سكو  - همان طور كه در تصویر مشاهده می شود - تقریبا در میانه ی حرم شریف واقع گردیده ، سه متر و نیم از كف و صحن حرم شریف بلند تر است و با هشت پلكان از چهار طرف به صحن حرم مربوط می شود  این پلكان ها را در اصطلاح موازین می نامند . طول بعضی از این پلكان ها زیاد بوده و با معماری بسیار زیبایی ساخته شده است كه با ستون ها و طاق هایی بر روی آن ها ، منظره دروازه هایی را پیدا می كند كه با شكوه خاصی در اطراف سكو دیده می شود . به نحوی كه شخص از پایین احساس می كند كه از دروازه ی بزرگی باید وارد مسجد شود . در جستجوی علت احداث این سكو چنین بنظر می رسد كه برای حفظ حالت طبیعی صخره مقدس كه قله ی كوه بوده و برای تبدیل شیب تند اطراف آن به یك سطح مسطح و صاف بنا گردیده است.

2- ساختمان قبةالصخره باز هم خلاف ساختمان مساجد معمول فقط دارای یك گنبد بزرگ و بدون مناره می باشد كه قطر آن 77/23 متر و ارتفاعش 21 متر می باشد . ارتفاع ساختمان از كف تا انتهای گنبد 33 متر است .

3- شكل قبة الصخره خلاف ساختمان های مساجد و اماكن مقدس جهان كه معمولا مستطیل شكل هستند، از یك هشت ضلعی منظم تشكل گردیده كه طول هر یك از اضلاع آن 20/19 متر و قطر آن 86/54 متر است . 

 

  چنانچه در تصویر افقی قبه الصخره دیده می شود، در داخل ساختمان دو ردیف ستون بر روی دو دایره متحدالمركز قرار دارد . در دایره بزرگ هشت ستون بزرگ است كه بین آنها نیز 16 ستون با قطر كمتر بر روی همان دایره پایه گذاری شده است .

بر روی دایره ی كوچك كه داخل دایره مذكور قرار دارد، چهار ستون برگ در چهارگوشه و بین آنها نیز مجموعا دوازده ستون ساده تعبیه شده است . گنبد بر روی ستون های این دایره احداث گردیده است . فواصل بین این ستون ها به كمك محجری چوبی و مشبك با ارتفاع متجاوز از یك متر محصور شده است .در حقیقت این محجر به منظور محفوظ داشتن صخره مقدس احداث گردیده است و فقط در قسمتی كه شكل درب ساخته شده می توان وارد محوطه صخره مقدس شده و به آن دست مالید .

در كنار یكی از ستون ها و در قسمت جنوبی صخره مقدس، محفظه ای ساخته شده است كه به وسیله ی نردبانی فلزی به سقف گنبد متصل می شود كه به نشانه ی محل حركت تاریخی پیامبر اسلام (ص) برای معراج سماوی مذكور در تفاسیر است. گفته می شود كه در داخل این محفظه یك تار موی حضرت محمد (ص) نگهداری می شود .

نور و روشنایی داخل ساختمان به وسیله ی دو ردیف پنجره تامین می گردد كه یك ردیف آن در دیوار های هشت ضلعی و ردیف دیگر در دیواره تحتانی ساختمان است. این دیورا ها با بهترین سنگ های مرمر و نیز دیوار های بالا با بهترین كاشی های ایرانی و عثمانی پوشیده شده اند. در سطح درونی گنبد آیاتی از قرآن مجید با بهترین خط و با طلای ناب نوشته شده است .

سطح بیرونی گنبد مطلا است و از نوعی آلیاژ مخصوص پوشیده شده است كه دائما به رنگ زرد می درخشد .

قبه الصخره چهار درب ورودی دارد كه در چهار سمت شمال ، جنوب ، شرق و غرب قرار دارند . معمولا فقط درب غربی برای ورود و خروج نمازگزارن باز است . درب جنوبی به نام باب المكه و درب شرقی به نام باب القضاء معروف است .

 

مسجد الصخره

چنانچه گفته شد صخره ی مقدسی كه پیامبر از روی آن به معراج رفتند در داخل قبةالصخره و درست در وسط آن قرار دارد . در داخل این صخره غاری وجود دارد كه به مغارةالانبیا نیز خوانده می شود و حدودا پانزده نفر می توانند در آن نماز بخوانند و به همین جهت این محوطه را مسجد صخره می نامند .

كف مسجد الصخره در حدود 3 متر پایین تر از كف قبةالصخره است . داخل مسجد الصخره به وسیله ی برق روشن می گردد .

صخره مقدس و مسجدالصخره در داخل آن ، در حقیقت یك قطعه سنگ واحد بزرگی است كه در اصل قله ی كوهی بوده است و لذا سطح بیرونی آن به صورت حرم هرمی از كف قبةالصخره به اندازه ی یك متر و نیم بلندتر بوده و بر آمده می باشد . این صخره كه سخت است دارای رنگ سفید مایل به كرم و تقریبا مانند نوعی مرمر به نظر می رسد .

در زلزله ی در سال 1067، تَركی بر روی صخره ایجاد شد كه هم اكنون قابل مشاهده است .

قبة الصخره به علت زیبایی بسیار و همچنین ارزش و بهای زیادی که خلفای اسلامی برای آن قائل شده اند، در نظر مسلمین پر اهمیت تر از بنای مسجدالاقصی فرض شده است در صورتی که این چنین نیست .

 

 

قبةالقضاء ( قبة السلسله)    

                       

همان طور كه در شرح قبة الصخره گذشت، از درب شرقی قبه الصخره به باب القضاء یاد می كنند.

وجه این تسمیه آن است كه در مشرق صخره ی مقدس و در محل قبة القضا، تخته سنگ بزرگی بوده كه حضرت داود (ع) بامدادان و شامگاهان بر روی آن نشسته و به عرض حال مردم و شكایات و اختلافات آنان رسیدگی می كرده و احكام شرعی را صادر و اجرا می نموده است، كما اینكه در قرآن كریم حضرت داود (ع) به این صفت متصف گردیده است .( آیه شریفه 26 سوره صاد):

 

                   

یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیُضِلَّكَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ

 و گفتیم:اى داود! همانا تو را در زمین جانشین [ و نماینده خود ] قرار دادیم ; پس میان مردم به حق داورى كن و از هواى نفس پیروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف می  كند . بى تردید كسانى كه از راه خدا منحرف می شوند،چون روز حساب را فراموش كرده اند، عذابى سخت دارند .

 به یاد موقعیت این تخته سنگ كه در حقیقت مسند قضاوت داود (ع)  بوده، گنبدی در محل آن ساخته شده است.این بنا را "بیت عدل داود" نیز می نامند . این بنا در محل سكوی میان حرم الشریف كه صحن قبه الصخره محسوب می گردد واقع شده است .

این ساختمان در محوطه حرم الشریف نزدیكترین بنا به قبةالصخره است و از جهات مختلف یكی از عالی ترین شاهكارهای معماری و اندیشه ی مهندسی و هنری به شمار می آید : 

قبه القضاء بدون اینكه دیواری داشته باشد، عبارت از یك گنبد است كه بر روی هفده ستون بنا گردیده است. این ستون ها  روی دو دایره متحد المركز به نحوی واقع شده اند كه با یك نگاه از هر طرف، تمام آنها دیده می شود. ( 11ستون در دایره ی بیرونی و 6 ستون در دایره ی درونی)

 

گنبد این بنا به رنگ گنبد مسجدالاقصی است كه بر روی پایه ای شش ضلعی قرار دارد، آن پایه ی شش ضلعی نیز، خود بر روی یك ده ضلعی منتظم بنا شده است و این نظم در بنا، ظاهری بسیار شكیل به قبة القضاء بخشیده است.

 از عجایب ساختمان قبه القضاء،‌ رابطه ی ریاضی ابعاد این بنا با ابعاد قبه الصخره است. ابعاد قبه القضا توان هندسی عدد یك سوم  در قیاس با ابعاد قبه الصخره است :

به این ترتیب كه ارتفاع آن یك سوم ارتفاع قبةالصخره ، مساحت آن یك نهم مساحت قبةالصخره و حجم آن یك بیست و هفتم  حجم كل قبةالصخره است. در حقیقت سازنده و طراح این ساختمان خواسته است در عین حال مدلی از بنای قبةالصخره را در معیاری كوچكتر و با یك محاسبه دقیق هندسی بسازد .

 

لازم به ذكر است كه از قبه القضاء بیشتر با نام قبه السلسه یاد می كنند .

پس از بررسی اماكن داخل حرم الشریف نوبت به مهمترین بنای آن می رسیم و آن چیزی نیست جز مسجدالاقصی :

 

 

مسجدالاقصی

مسجدالاقصی مسجدیست در جنوب حرم الشریف .

طول مسجد اقصی 5/81 و عرض آن 5/54 متر است .

مسجد در كل دارای 11 درب ورودی است : 7 درب در شمال ، 1 درب در شرق، 2 درب در غرب و 1 درب در جنوب مسجد.

سمت شمالی مسجد از بیرون دارای هفت ایوان طاق نمای بسیار زیبایی می باشد كه تماما از سنگ تراش ساخته شده اند . درب بزرگ ورودی مسجد در ایوان وسطی قرار دارد كه ارتفاع آن بلندتر از ایوان های دیگر بوده و طاق نمای آن بزرگتر از طاقنماهای دیگر می باشد . به علاوه بر روی آن طاق نما های كوچكتر با ستونهای مرمرین زیبایی تعبیه شده است .

 

به همین ترتیب داخل مسجد نیز شش ردیف ستون آزاد و دو ردیف ستون جانبی متصل به دیوار های شرقی و غربی وجود دارد . سقف مسجد در قسمت وسط به شكل شیروانی و در سایر قسمت ها طاق نما می باشد  و در ردیف ستون های وسطی و سقف شیروانی شكل روی آنها بلندتر از قسمت های دیگر می باشد .

 

بعضی از ستون های مسجد كه در قسمت غربی و قدیمی ترین قسمت مسجد هستند از سنگ و آجر ساخته شده و پهن و عرض هستند كه ابعاد آن 2×3 متر می باشد و با گچ نماكاری شده اند ولی در قسمت های مركزی و شرقی مسجد ستونها سنگی و از بهترین نوع سنگ های مرمر درخشان و شفاف جهان هستند كه به رنگ های مختلف سیاه – سبز – بنفش – سفید شیری – كبود یشمی و غیره شكوه خاصی به ساختمان با عظمت و فضای ملكوتی مسجد بخشیده اند .

ارتفاع این ستون های سنگی كه یك پارچه هستند در حدود 5 متر می باشد .

 

در قسمت جنوبی و وسط ، یك گنبد بلند و  بزرگ وجود دارد و در زیر آن محراب با شكوه مسجد به نقش و نگار بسیار عالی تزئین یافته و كتیبه‏ای‏ دارد كه نشان می دهد صلاح‏الدین در سال 583 هجری این محراب را بنا نموده است و در همین جا یك منبریست كه از بهترین چوب ها  كه در آن با عاج و صدف‏ منبت‏كاری شده كه نهایت درجه حیرت‏انگیز می باشد و از كتیبه‏ای كه در آن‏ موجود است معلوم می شود كه این منبر در سال 564 هجری ساخته شده و شیشه‏های پنجره‏های بالای محراب آن متعلق به قرن شانزدهم میلادی است. این منبر در سال 1996 در یك آتش سوزی از بین رفت.

سطح درونی این گنبد عظیم از طلای ناب می شود وزن طلا های به كار رفته در سقف از ده ها كیلوگرم متجاوز است . . بر كناره سقف گنبد و اطراف سر ستون ها و حاشیه محراب آیاتی از قرآن كریم با بهترین خط نسخ عربی و كوفی كه گاهی از طلای ناب و برجسته هستند دیده می شوند . 

 

احساس زیبایی مسحور كننده خطوط این آیات شریفه و تلألو آنها در آیینه های مورب و درخشان رنگی ستون ها ی سنگی مسجد اثر پر ابهتی كه در دل آدمی ایجاد می كند روح و جسمانتان را چنان در عظت حقیقت و محتوای آیات قرآن فرو می برد كه آدمی به یكباره خود را از قید زمان و مكان و تعلقات فانی زندگی مادی رهادیده .

در كنار یكی از ستون های گنبد بزرگ سكوئی سنگی به ابعاد 2×3 متر بر روی چهار ستون مخصوص به ارتفاع تقریبی سه متر قرار دارد كه موذن ، قاری قرآن و مكبر با یك پلكان مخصوص به آنجا رفت و مخصوصا روزهای جمعه در ادای مراسم نماز جمعه از روی آن سكو انجام وظیفه می كنند . كف مسجد كه از سنگ و كاشی ساخته شده از فرش های ایرانی مفروش است .

در سمت جنوب غربی ساختمان مسجد به صورت زاویه ای به سمت غرب ادامه پیدا كرده است كه به نام مسجدالابیض (مسجد سفید) یا مسجد زنان می نامند . از غرب مسجد زنان به فاصله كمی ساختمان موزه اسلامی و به علاوه یك مناره بلند و با شكوه درست در گوشه جنوب غربی حرم شریف قرار دارد . موزه اسلامی و مسجد زنان وصل به دیوار جنوبی و غربی حصار حرم شریف واقع شده اند و در شمال موزه باب المغاربه (دروازه ی غربی) تعبیه شده است .

در سمت شرقی مسجدالاقصی و وصل به آن ساختمان های ضمیمه به اسامی محراب زكریا ، مسجد چهل شهید و مسجد عمر شاخته شده اند كه همه آنها  با طاق نما و درب مخصوص به داخل مسجدالاقصی راه دارند . مسجد عمر از همه ی آنها بزرگتر است .

اگر درباره اوصاف ساختمان مسجد و مشخصات معماری و مصالح ساختمانی و جزء به جزء ظرایف هنری و عظمت ستون ها و خطوط كتیبه ها و محراب و گنبد و ضمائم آنها بخواهیم بررسی نموده و همه را بنویسیم در چنین مقالاتی جای نمی گیرد و لاجرم كتابی را می خواهد .

وضعیت بنای مسجدالاقصی

همان طور كه بیان گردید، حرم الشریف در قله ی كوه موریا واقع شده است و با هدف حفاظت از صخره ی مقدس ، درست بر روی قله كه سنگ معراج قرار دارد قبة الصخره نیز ساخته شد.

كوه موریا از قله به پایین دارای شیب بسیار تندی بوده است و لذا برای از بین بردن آثار شیب ، قبه الصخره را بر روی سكوئی بنا نمودند. از این رو ساختمان مسجدالاقصی را نیز برای آنكه كف مسجد مستوی و سطح صافی داشته باشد و اثر شیب تند كوه در آن نمودار باشد آن را در دو طبقه ساخته اند ؛

 

 ساختمان مسجدالاقصی از 150 متری جنوب صخره مقدس می شود. در مسجد زیر زمینی با افزایش شیب اصلی، ارتفاع ستون های آن نیز اضافه می گردد. سقف مسجد زیر زمینی بر روی هشتاد و هشت ستون مربعی شكل كه از سنگ ساخته شده اند قرار دارد. این ستون ها در پانزده ردیف واقع شده اند.

راه ورودی مسجد زیر زمینی از ایوان مسجدالاقصی و با یك راه پله  شروع می شود. این مسجد زیر زمینی در قسمت جنوبی نیز به وسیله دروازه ای به بیرون وصل می گردد، گفته می شود كه این مسجد زیر زمینی نخستین بار پیش از اسلام به وسیله ی مسیحیان به عنوان كلیسا ساخته شده بود و آنان معتقد بودند كه حضرت عیسی علیه السلام از این محل به آسمان صعود كرده است نیز گفته می شود در داخل راهرو كنار دروازه ی این مسجد زیرزمینی به قرار اطلاع هنوز كتیبه هایی از دوران قبل از اسلام و نیز آثار تصرف صلیبیون بر دیوار آن دیده می شود .

بر روی مسجد زیر زمینی، ساختمان اصلی مسجداقصی احداث شده است .

ساختمان اولیه ی مسجدالاقصی كه به دستور ولید بن عبدالملك ساخته شده، كوچك بود و به تدریج در طی قرن ها ی بعد توسط سلاطین و حكام و سرداران اسلامی وسعت یافت و ساختمان های دیگری در اطراف آن احداث گردید و با دادن تغییرات اساسی در معماری و نقشه و تزئینات آن و نوشتن خطوط عالی و كتیبه های زیبا و نصب ستون ها از بهترین سنگ های جهان به صورت یكی از بهترین و مجلل ترین مساجد جهان در آمد .

رسول اکرم در بیان ارتباط تنگاتنگ و جایگاه مسجد الاقصی از مسجد الحرام (مکه ) و مسجد النبی (مدینه) می فرمایند: «لاتشد الرحال الا الی ثلاث مساجد: المسجد الحرام و مسجدی هذا و المسجد الاقصی » (بار و بنه به قصد سفر و زیارت بسته نشود مگر به این سه مسجد: مسجد الحرام، مسجد من و مسجد الاقصی)

مسلمانان که به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد الاقصی و بیت المقدس و همچنین ارتباط متین آن با باورهای اسلامی واقف شدند، درصدد ایجاد تحول به سوی اسلامیت آن برآمدند.

فتح بیت المقدس توسط مسلمانان در سال 638 میلادی، (15 هجری) روی داد. خلیفه عمر بن الخطاب با ورود مسالمت آمیز خود و از خلال امان نامه ای که به امان نامه عمری موسوم گشت، امنیت را برای مردم این شهر به ارمغان آورد. این سند بیانگر ارتباط سیاسی و حقانیت قانونی اسلام نسبت به قدس و فلسطین بود. پس از آنکه خلیفه مسلمانان کلیدهای شهر قدس را از "صفر نیوس" اسقف اعظم روم دریافت داشت به منطقه حرم شریف که در آن هنگام به ویرانه ای بدل شده بود، رفته و جایگاه صخره مبارکه را زیارت نمود و دستور پاکسازی کامل را دادند. ایشان همچنین دستور دادند مسجدی در بخش جنوبی حرم شریف احداث شود. خلیفه در گام بعدی به نظم و ساماندهی امور شهر پرداخته و محضرهایی را دایر کردند و به پست و ارتباطات سامان بخشیدند و یزید بن ابی سفیان را به ولایت این شهر گمارد و عباده بن الصامت را در مسند قضاوت نشاند.

همانگونه که عمر بن الخطاب و خلفای راشدین متعاقب ایشان در فتح بیت المقدس و اسلامیت عملی مسجد الاقصی و ورود آنها در فرهنگ سیاسی اسلامی نقش مؤثری داشتند، خلفا و امرای اموی نیز در شکل دهی نماد تمدن اسلامی آن سهیم بودند، چه جایگاه دینی و سیاسی بیت المقدس و مسجد الاقصی را در آن مقطع خاصه در پرتو شکست دو ابر قدرت فارس و روم در برابر دولت نو پای اسلامی بخوبی درک کرده بودند. از این رو تثبیت و تحکیم نماد تمدن اسلامی در بیت المقدس متبلور در مسجد الاقصی ضروری می نمود و نتیجه آن، بازسازی منطقه مسجد الاقصی به شکلی متناسب با عظمت، ثبات، و رفاه دولت نو پای اسلامی بود.

 این طرح (بازسازی) در عهد خلافت عبد الملک بن مروان و فرزندش ولید صورت گرفت که ساخت قبه الصخره و گنبد سلسله در عهد خلیفه عبد الملک و ساخت مسجد الاقصی و دار العماره، دربها و آثار عدیده دیگری را شامل شد. ساختمان اولیه ی مسجد پس از ورود مسلمانان به فلسطین در سال های 709 تا 715 میلادی به دستور ولید بن عبدالملك مروان خلیفه اموی بنا گردید كه قسمتی از همان ساختمان به شكل ستون های بسیار بزرگ كه به خوبی از سایر ستون ها و قسمت های بنای مجلل مسجد مشخص است هنوز وجود دارد، مشهور است كه خراج هفت سال مملكت مصر برای احداث بنای قبه الصخره و مسجدالاقصی هزینه شده است .

زلزله ای كه در سال 746 میلادی روی داد به ساختمان مسجد صدمه ی زیادی وارد كرد كه به دستور المنصور خلیفه ی وقت عباسی تعمیر گردید، چندی بعد برای دومین بار زلزله ای ساختمان مسجد را لرزاند كه این بار به دستور المهدی خلیفه ی عباسی تجدید بنا گردید.

خلفای عباسی به رغم انجام مرمت های متعدد به ویژه بازسازی قبه الصخره در عهد خلیفه  عباسی "مأمون" و نیز بازسازی مسجد الاقصی در دوره زمامداری "مهدی" در حد توان از عمارت مسجد الاقصی محافظت کردند، به نظر می رسد خلفای عباسی توانسته اند این کار را بدون آنکه تغییر محسوسی در شکل و شمایل و معماری اموی ها ایجاد کنند به انجام برسانند.

خلفای فاطمی (الحاکم بأمر الله و فرزندش ظاهر لاعزاز دین الله) نیز بسان عباسی ها با انجام بازسازی هایی بر روی قبه الصخره و مسجد الاقصی را مرمت کردند. عبدالدهر یكی از حكام فاطمیون مصر در سال های 1034 تا 1036 میلادی ضمن انجام تعمیرات در بنای مسجدالاقصی حصار شهر بیت المقدس را كه در قسمت های جنوبی و شرقی آن در اثر زلزله خراب شده بود تعمیر نموده و آنها را به ساختمان مسجد اتصال داد.

این صبغه معماری مسجد الاقصی در عهد ایوبی ها رشد و گسترش یافت به طوریکه ایوبی ها پس از آزادی و پاکسازی مسجد الاقصی از لوث صلیبی هایی که به آن آسیب رسانده و ظاهرش را تغییر داده بودند ، مسجد را به وضعیت پیش از تهاجم صلیبی ها در آورده و ضمن انجام مرمت هایی، پاره ای تأسیسات را در آن به وجود آوردند. این اقدامات جهشی در تحول معماری به حساب آمد.

مملوکیان نیز در اظهار و نمایاندن چهره معماری اسلامی مسجد مبارک الاقصی سهیم بودند و دومین جهش در رشد و پیشرفت معماری بدست آنان صورت گرفت و در واقع متمم طرح های اموی ها بود و در این دوره چهره معماری حرم شریف که بیانگر اسلامیت مسجد مبارک الاقصی در طول این دوران ها است، تکمیل گشت.

مملوکیان علاوه بر احداث راهرو ها، مدارس دینی، مناره ها و درب ها، نسبت به مرمت گنبد ها ، سقاخانه ها و نیمکت ها و محرابهای کنونی و منتشره در صحن حرم شریف اقدام کردند.

هم زمان با شکل گیری معماری مسجد الاقصی، جایگاه دینی آن در نزد مسلمانان که از قرآن کریم و احادیث شریف نشأت گرفته است، تبلور و عینیت یافت. یقیناً اگر این جایگاه نبود، قدس امروزه شاهد این معماری و آبادانی در مسجد الاقصی نبود .

در بین همه ی كسانی كه برای نوسازی و توسعه و تزئینات مسجد همت گمارده اند بیش از همه نام و آثار صلاح الدین ایوبی به چشم می خورد .

در سال 1099 میلادی كه شهر بیت المقدس در جنگ صلیبی به دست مسیحیان افتاد، آنان وارد حرم شده و سردار روم قسمت غربی ساختمان مسجد را به قصر اختصاصی خود تبدیل كرد. در سال 1118 میلادی مسیحیان مسجدالاقصی را قرارگاه نگهبانان خود نموده و آن را به نام كاخ سلیمان نامیدند. علاوه بر آن قسمتی از مسجد را نیز محل انبار وسائل و لوازم خود ساختند و در اطراف مسجدالاقصی ساختمانهای زیادی برای انبار و اسلحه خانه های خود بنا نمودند .

مسیحیان صلیبی در تصرف بیت المقدس و ورود به حرم شریف و تجاوز به ساحت مسجدالاقصی این قدیمی ترین زیارتگاه پیروان ادیان توحیدی جهان چنان فجایعی از قتل و آدمكشی و غارت به بار آوردند كه درجزو آثار ننگین تاریخ ثبت گردیده است به طوری كه "وایمون اداژیل" قسیس فقط ده هزار نفر را كه به حرم شریف پناه برده بودند در داخل حرم كشتند و در نتیجه ی آن در داخل حرم به قدری خون جمع شده بود كه لاشه های مقتولین در آن شناور بود .

 

- وجه تسمیه ی مسجدالاقصی 

 

نام مسجدالاقصی از آیه ی اول سوره ی مباركه ی اسراء (بنی اسرائیل) اخذ شده است :

 

سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِی بَارَكْنَا حَوْلَه ...

 ترجمه ی تحت اللفظی مسجدالاقصی  ، "مسجد دور تر " است .

اكثر مفسران نیز گفته اند كه منظور از آن،  مسجدی است كه در حوزه ی عبادتگاه بیت المقدس ساخته شده است .

ملا حسین كاشفی از مفسران قرآن نیز در تفسیر این لغت می گوید :« مسجد دور تر از اهل مكه »

با دقت در این كلام چنین بر می آید كه اقصی را به معنی دور تر با مستتر شدن جمله ی (از اهل مكه) در نظر گرفته است . كه البته با توجه به مقیاس حركت وسایل نقلیه و معیار مسافت های آن زمان و محدود بودن تعداد مساجد روی زمین، در حقیقت مسجد بیت المقدس دورترین مسجد نسبت به مسجدالحرام (درمكه) بوده است ، به شرحی كه ابوبكر عتیق نیشابوری در حدیث معراج می گوید ، طی كردن مسافت بین مكه و بیت المقدس در آن زمان یك ماه طول می انجامید.

نظریه ی دیگر در وجه تسمیه مسجدالاقصی به لسان قرآن از توجه به جنبه تركیب  نحوی آیه است : چرا در آیه ی مباركه، كلمات "المسجد" و "الاقصی" هر دو با "ال" ذكر شده اند ؟ اگر "ال" را در مسجد،  ال معرفه و تعریف  بگیریم اینطور نتیجه گرفته خواهد شد كه این مسجد قبلا در قرآن مورد گفتگو قرار گرفته و از نظر گوینده یا شنونده و به طور كلی در میان مردم در زمان نزول قرآن معروف بوده است و كلمه ی مسجد گر چه لغت عربی است ولی چون قبل از اسلام متداول نبوده بنا بر این به همان معنی عام خود یعنی سجده گاه معهود تلقی می گردد و می دانیم كه در صدر اسلام و در زمان نزول این آیه چنین محل سجده و عبادتی دور از مسجدالحرام كه در میان مردم زمان معروف و شناخته شده بود همان عبادتگاه بیت المقدس بوده است .

ثانیا قابل توجه است در حالی كه در نقاط دیگر قرآن در یك بیان عام از این محل با كلمه "مقدس" تعبیر و یاد شده است ولی در اینجا با لغت خاصی كه حاكی از یك بعد مكانی است توصیف و بیان شده است.

به نظر می رسد كه علت بیان مسجد را در این آیه با صفت اقصی باید در رابطه با جمله "اسری بعبده" جستجو كرد زیرا هدف نشان دادن و مجسم ساختن اهمیت و عظمت حركت پیغمبر (ص) در آن سیر شبانه بوده است كه در معیار سنجش های زمانی و مكانی بشر ،امر خارق العاده ای می باشد به همین دلیل  مثلا به جای جمله ی " من المسجدالحرام  الی المسجدالمقدس الذی باركنا حوله ..." كه در رابطه با نحوه ی بیان قرآن در سایر نقاط عادی به نظر می رسد فرموده است :" من المسجدالاحرام الی المسجدالاقصی الذی باركنا ... "

 به هر حال آنچه امروز به طور عینی به نام مسجدالاقصی مشهود است مسجدی است كه در شهر بیت المقدس و در جنوب حرم شریف واقع است كه البته در بیان قرآن و حتی دربیان مردمان، منظور از مسجدالاقصی تنها  ساختمان اصلی مسجد نیست بلكه منظور حتی صحن حرم الشریف و مجموعه ی اماكن مقدسه واقع در آن نیز می باشد .

آتش سوزی در مسجدالاقصی

 در  صبح روز 30 مرداد 1348/21 اوت 1969 یك صهیونیست استرالیایی به نام دنیس مایکل روهان " Michael Dennis Rohan" مسجدالاقصی را به آتش کشید. گرچه اسراییلی ها اعلام داشتند که این فرد استرالیایی یک مسیحی صهیونیست دیوانه بود لیکن برخی منابع معتبر نیز بر این عقیده هستند که این فرد  یک یهودی توریست بود و از لحاظ سلامت عقلی نیز هیچ مشکلی نداشت.

همچنین آثار حریق دلالت بر آن دارد که اشخاص دیگری روهان را در آتش زدن این مسجد از خارج آن و از یکی از پنجره‌های مشرف به باب ‌المغاربه (که اسراییلی ها آن را منهدم کردند) هدایت و یاری رسانیدند.

 

  در نتیجه ی این آتش سوزی منبری که از چوب ساخته شده و با عاج و آبنوس تزیین گردیده بود و در ساخت آن نهایت دقت و ظرافتی كه در هنر اسلامی‏ آن ایام معمول بوده ، به كار رفته بود و  توسط نورالدین زنگی سفارش ساخت داده شده بود بعد از جنگ های صلیبی و فتح بیت‌المقدس در سال 1187 یعنی دوران مسیحیت توسط صلاح‌الدین ایوبی از حلب به بیت‌المقدس آورده شده بود و  به منبر صلاح الدین ایوبی مشهور بود و قسمت های‏  زیادی از مسجد طعمه حریق گردید .

 

علاوه بر منبر صلاح‌الدین ایوبی، مسجد عمر ، محراب ذکریا، مقام الاربعین، سه رواق ممتد از جنوب به شمال با ستون ها و ایوان ها و تزئینات سقفی بر سطح مسجد فرو ریخت. دو ستون اصلی که گنبد روی آن استوار بود و اجزایی از  گنبد داخلی که مزین بود  ، محراب و دیوارهای جنوبی ، پوشش مرمری و 48 پنجره گچی، شیشه‌های رنگی و فرش ها، سوره اسراء که با کاشی های معرق و تذهیب شده نوشته شده بود و از بالای محراب به سوی شرق امتداد داشت و بسیاری از تزئینات و آیات قرآنی طی این آتش‌سوزی از بین رفت .

ابتدا دولت اسرائیل‏  آتش سوزی را ناشی از اتصال سیم های برق اعلام كرد ، اما اداره برق این ادعا را رد كرد.

بخش به آتش کشیده مسجدالاقصی 1500 متر مربع از 4400 متر مربع مساحت کلی مسجد را در بر می‌گرفت.

به هر حال،این حادثه خشم جهان اسلام را برانگیخت و التهابات گسترده‏ای‏  ایجاد كرد.

 یك ماه بعد از این واقعه، و ظاهرا در واكنش نسبت به آن، نخستین كنفرانس سران كشورهای اسلامی در رباط ، پایتخت مغرب تشكیل شد ؛ یكی از  نخستین اقدامات اولین كنفرانس وزرای خارجه كشورهای‏ اسلامی كه یك سال بعد تشكیل گردید آن بود كه روز 30  مرداد/21 اوت هر سال را كه سالگرد وقوع این حادثه‏  بود،به عنوان روز همبستگی ملت فلسطین اعلام كرد.

در  24 شهریور 1348/15 سپتامبر 1969 نیز شورای امنیت‏  سازمان ملل متحد، اسرائیل را به لحاظ به آتش كشیده شدن‏  مسجد الاقصی تقبیح و تخطئه كرد.

حدود یك سال بعد از  این آتش‏سوزی، شورای اسلامی بیت المقدس تعمیر  خرابی های ناشی از آن را آغاز كرد. كار این تعمیرات‏ چندین سال طول كشید، و طی آن بسیاری از بخش های‏  این مسجد،از جمله قسمت هایی كه در آتش سوزی خسارتی‏ ندیده بود،از نو ساخته شد.علاوه بر این ها ، از محل‏ درآمد موقوفات مسلمانان ، چندین آب انبار و بازارچه‏ ی بزازی و دو مسجد جدید نیز بنا شد و مساجد موجود مرمت‏ گردید.

حکومت اردن پس از آتش‌سوزی مسجدالاقصی، کمیته معماری مسجد را تشکیل داد. این کمیته در خلال سال های 1969-1982 اصلاحات زیر را انجام داد:

1- ساختن بخش به آتش کشیده شده و ویران شده و از بین بردن آثار حریق.

 2- ساختن دیوارها و ستونهایی به جای دیوارها و ستون های سوخته شده.

3- ساختن کف بتنی.

4- ساختن سقف بتنی جدید به جای سقف سوخته شده.

5- ساختن ایوانهائی با سنگهای سفید و سرخ.

6- ساختن دیوار مسجد عمر و سقف آن.

7- ساختن دیواری جدید برای مقام‌الاربعین.

8- ساختن دیوار محراب زکریا.

9- ساختن 48 پنجره از گچ و نصب شیشه رنگی برای آنها.

10- ساختن دو ستون مرمری که گنبد بر آنها سوار است.

11- ساختن پوشش مرمری داخلی.

12- برق‌رسانی به داخل.

13- سنگفرش کردن تمام قسمت های به آتش کشیده شده.

14- مرمت چوب و تزئینات گنبد چوبی داخلی به کمک مؤسسه ایتالیایی (ایکرم  Iccrom)

15- تهیه طرحهای جدید برای ساختن منبر صلاح‌الدین.

16- تهیه و بازسازی کتابت سورة اسراء با کاشی های معرق.

اگرچه كنفرانس سران كشورهای اسلامی در پی این آتش سوزی تشكیل شد و ناراحتی را میان برخی مسلمین به وجود آورد اما هیچ گاه از سوی مسلمین عكس العملی كه بتواند رژیم صهیونیستی را از این عمل پشیمان كند انجام نشد  (2)

برای آگاهی بیشتر میتوان به گفته ی " گلدا مایر" نخست وزیر وقت رژیم صهیونیستی در این مورد اشاره كرد :

از گلدا مایر نخست وزیر اسبق رزیم وحشی پرسیدند بدترین و بهترین روز عمر سیاسیت چه روزهایی بوده ؟

پاسخ داد :" بدترین و شوم ترین روز عمرم روزی بود که مسجد الاقصی را به آتش کشیدیم . و بهترین روز عمرم فردای روزی بود که مسجد را به آتش کشیدیم ."

پرسیدند دلیل چیست ؟

گفت :" روزی که مسجد الاقصی را به آتش کشیدیم از وحشت و ترس اینکه مسلمانان دنیا همه ما را قلع و قمع کنند و همه ما را به دریا بریزند به خود می لرزیدیم و بهترین روز عمرم فردای آن روز بود که دیدیم حتی نفسی از کشورهای مسلمان برای اعتراض به ما در نیامد ."

 

                                                                              نویسنده: مصطفی آهنگر

نظرات شما عزیزان:

موضوعات مرتبط: تابلو اعلانات ، ،
برچسب‌ها: